مجله فیدیلیو مجله ای برای دوستداران غذا، رستوران و کافی شاپ
در مورد تاریخچه سفره هفت سین ایرانی چه می‌دانید؟ تاریخ و فرهنگ سنتی ایران، پر است از جشن‌ها و مراسمی که به نوعی با زمین و کشاورزی گره خورده‌اند. سفره هفت سین هم یکی از این رسوم کهن ایرانی است. همه ما کم و بیش درباره فلسفه سین‌های سفره هفت سین و دلیل بزرگداشت هفت سین اطلاعاتی داریم اما در این مقاله از مجله فیدیلیو به طور مفصل به تاریخچه سفره هفت سین و فلسفه نمادهای هفت سین اصلی ایرانیان باستان، چرایی و چگونگی آن خواهیم پرداخت.
هفت سین اصلی چیست؟
نوروز یکی قدیمی‌ترین و اصیل‌ترین جشن‌های بجا مانده از دوران باستان است که آداب و رسوم بسیاری را با خود به همراه دارد. یکی از معروف‌ترین مراسم نوروزی ایران، چیدن سفره هفت سین است.
در یکی از معتبرترین و کهن‌ترین اسناد تاریخی به نام «آثار الباقیه»، ابوریحان بیرونی درباره عید نوروز و تاریخچه سفره هفت سین چنین آمده است که: «چون جمشید بر اهریمن که راه خیر و برکت و باران سبز شدن گیاه را گرفته بود، پیروز شد، دوباره باران شروع به باریدن کرد و گیاهان سبز شدند. مردم گفتند روز نو (یعنی روز جدید و دوره‌ای تازه) آمده است. پس هر کسی ظرفی جو کاشت و مردم در روز نوروز در هفت طرح، هفت نوع غله کاشتند و سبز کردند».
در حال حاضر هم ایرانی‌ها در هر کجای جهان که باشند، از چند ساعت قبل لحظه تحویل سال نو، سفره هفت سین می‌اندازند و برخی از خوراکی‌ها و میوه‌هایی را که نام آنها با (سین) شروع می‌شود، در سفره هفت سین می‌گذارند. سپس برای تحویل سال، آماده می‌شوند. هفت سین اصلی سفره هفت سین عبارتند از:
- سنجد
- سبزه
- سمنو
- سرکه
- سیب
- سماق
- سیر
اما با ظهور اسلام در ایران سفره هفت سین، قرآن کریم هم جای خود را در بالای سفره هفت سین باز کرد. هر یک از اجزای هفت سین نشانه مفاهیمی مانند رشد، تولد، باروری، فراوانی، برکت و … هستند که در ادامه به آنها می‌پردازیم.
نکته قابل توجه این است که به جز سین‌های هفت سین، بیشتر مردم در سفره هفت سین آینه، شمعدان، قرآن، ماهی قرمز، شیرینی و … هم می‌گذارند.
هفت سین، هفت چین یا هفت شین؛ کدام اصیل‌تر است؟
همان‌طور که اشاره کردیم، انداختن سفره هفت سین و قرار دادن سین‌های هفت سین در سفره، یکی از معروف‌ترین آداب و رسومی هستند که مردم در آغاز سال نو شمسی به آن توجه می‌کنند. ایرانیان هفت سین را در تناسب با عدد «۷ امشاسپند» (جلوه‌های مینوی اهورامزدا) یا «۱۲ برج» (ماه‌های سال) تهیه می‌کنند. به همین خاطر علاوه بر هفت سین اصلی، سین‌های فرعی یا نمادهای دیگر مثل آینه، شمعدان، ماهی قرمز و … را در سفره هفت سین می‌گذارند.
هفت چین
در برخی از اسناد تاریخی به جای هفت سین، نام «هفت چین» به چشم می‌خورد و هفت سین در کنار «هفت چین» به معنای «هفت چیدن» همراه شده است. دلیل آن هم این است که تمام سین های اصلی سفره هفت سین، چیدنی هستند. عدد هفت هم جزو اعداد مقدس در دین زرتشتی، به عنوان دین کهن ایرانیان، به شمار می‌آيد.
برخی دیگر قدمت سفره هفت چین را به روزگاران هخامنشی نسبت می‌دهند و این فرضیه را مطرح می‌کنند که در این دوران، در ۷ ظرف چینی، غذا می‌گذاشتند و در سفره قرار می‌دهند که البته این فرضیه هم قابل اعتماد نیست. چون در زمان هخامنشیان بین ایران و چین، رابطه تجاری وجود نداشته است.
هفت شین
اما در برخی منابع تاریخی، روایت می‌شود که ایرانیان سفره «هفت شین» داشتند که به تدریج نام و در نتیجه اجزای سفره هفت شین تغییر کرد. اجزای سفره هفت شین شامل شمع، شراب، شیرینی، شهد (عسل)، شمشاد، شربت و شقایق یا شاخه نبات بود. در زمان ساسانیان، هفت شین به رسم رایج ایرانیان تبدیل شد و شمشاد را به نشانه سرسبزی و جاودانگی در کنار بقیه شین‌های نوروزی بر سر سفره می‌گذاشتند.
پس از ورود اسلام به ایران و حرام شدن شراب، آنها سرکه را جایگزین شراب کردند و بر سر سفره گذاشتند و این‌گونه شین‌ها به سین تبدیل شدند.
البته ناگفته نماند که چنین نظریه‌ای چندان جایگاه قابل اعتمادی ندارد، چون ایرانی‌ها اصلا به شراب، شراب نمی‌گفتند و واژه «می» را برای شراب به کار می‌بردند و حتی کلمه شهد هم واژه ایرانی نیست. پس اگر قرار بر انداختن سفره هفت شین بود، باید از عناصر ایرانی استفاده می‌شده است که نام پارسی داشته‌اند.
تاریخچه سفره هفت سین
شاید جالب باشد ولی هنوز اطلاعات دقیقی درباره تاریخچه سفره هفت سین در دست نیست. هر چند درباره نوروز می‌توان آگاهی زیادی را از منابع قدیمی ایران به دست آورد.
درباره تاریخچه سفره هفت سین پژوهشگران بر این باورند که ایرانیان باستان سفره یا خوانی را برای بزرگداشت طبیعت و نعمت‌های الهی، می‌انداختند که در آنها اجزای هفت سین که همگی روییدنی و چیدنی بودند، قرار داده می‌شدند. اولین اثر مکتوبی که به هفت سین اشاره کرده است، به قرن هشتم و نهم هجری برمی‌گردد.
دلیل انداختن سفره هفت سین این است که تجربه قحطی‌های مختلف در ایران، باعث شده بوده است که ترس از نداشتن ذخایر غذایی باعث شود پدر خانواده، ۷ محصول تهیه کند. این هفت محصول باید دارای ویژگی‌های خاصی بودند که شامل موارد زیر می‌شدند:
- از زمین روییده شوند یا چیدنی باشند.
- قابل خوردن باشند.
- نام آنها با حرف «سین» شروع شده باشد.
- گیاهان دارای ریشه باشند.
- نام فارسی داشته باشند.
اسم آنها از یک بخش تشکیل شده باشد و ترکیبی نباشند.
چرا هفت تا سین داریم؟
چرا هفت سین؟ علت اینکه ۷ تا سین در سفره هفت سین قرار داده می‌شود، به خاطر مقدس بودن عدد ۷ در باور ایرانیان باستان است. در اساطیر زردتشتی، هفتمین امشاسپند «امرداد» نام دارد که ایزدبانوی گیاه شناخته می‌شود و «نماد زندگی و حیات جاودانه» است.
وفور عدد هفت در ادبیات و فرهنگ ایران باستان کم نیست و از میان آنها می‌توان به «هفت وادی میتراییسم»، «هفت باور نیک زرتشتیان»، «هفت طبقه آسمان»، «هفت طبقه زمین»، «هفت ستاره»، «هفت اقلیم تحت کنترل ایرانیان»، «هفت دریا»، «هفت رنگ رنگین کمان»، « هفت روز هفته» و در ادبیات «هفت خوان رستم»، «هفت شهر عشق»، «هفت پیکر نظامی» و … اشاره کرد.
پس بدیهی است که در بین اعداد مورد‌توجه ایرانی‌ها، عدد ۷ بیش از همه اهمیت داشته است و در ذهن ایرانی‌ها باور محکم‌تر و آشناتری درباره این عدد وجود داشته است. در نتیجه هفت سین هم به خاطر تقدس عدد ۷ انتخاب شده است.
تاریخچه اجزای سفره هفت سین و فلسفه آنها
در منابع تاریخی آمده است که ایرانی‌ها قبل از سال نو، ۷ دانه گیاهی بر هفت ستون یا سر در خانه خود می‌کاشتند و هر کدام بیشتر رشد می‌کرد، به معنی این بود که سال جدید، چه محصولی بار بیشتر و بهتری می‌دهد. از آن‌جایی که کشاورزی و دامداری شغل مهم ایرانیان بود، تعیین اینکه کدام دانه می‌تواند پربارتر باشد، اهمیت زیادی داشت. دانه‌هایی که برای کشت انتخاب می‌شدند، شامل موارد زیر بودند:
- جو
- گندم
- نخود
- عدس
- ماش
- لوبیا
- ارزن
مردم ایران باستان مشتی از این دانه‌ها را می‌کاشتند و بر درب خانه می‌گذاشتند. هر کدام از این دانه‌ها بیشتر جوانه می‌زدند نشانه آن بود که در سال نوی پیش رو، همان دانه برکت و نتیجه بیشتری به آنها می‌دهد.
فلسفه نمادهای سفره هفت سین چیست؟
فرقی نمی‌کند هفت سین ساده و شیک می‌چینید یا هفت سین لاکچری، فلسفه سفره هفت سین، به قوت خود باقی است و هر کدام از اجزای آن فلسفه خاصی دارند و نماد یک باور هستند. فلسفه اجزای اصلی سفره هفت سین و اجزایی که به مرور به آنها اضافه شده‌اند، از قرار زیر است:
۱ -سبزه: سبزه، نماد سبزی و طراوت و روزی و برکت از زمین است. گذاشتن سبزه در سفره هفت سین، نشانه تولد دوباره و زایش است. ایرانی‌ها از قبل عید شروع به سبز کردن دانه‌ها و بذرهای مختلف می‌کنند و به پیشواز نو شدن طبیعت می‌روند.
۲- سرکه: سرکه در هفت سین، نماد صبر و شکیبایی و تسلیم در برابر رضای خداوند است.
۳- سماق: سماق نماد طلوع خورشید است، اما به‌عنوان نماد صبوری هم شناخته می‌شود. اگر به ضرب‌المثل سماق مکیدن توجه کرده باشید، می‌دانید که این ضرب‌المثل برای دعوت به عجله نکردن و صبر کردن در امور اشاره می‌کند.
۴- سنجد: سنجد نماد عشق و دلدادگی است. قرار دادن سنجد در سفره، برای پیوند قوی‌تر و محکم‌تر بین اعضای خانواده است. همچنین به معنی رفتار سنجیده و حساب شده در سال جدید هم هست.
۵- سمنو: سمنو نماد خیر و برکت است. در ایران رسم بر این است که چند روز مانده به آغاز سال نو، مراسم پخت سمنو را آغاز می‌کنند و معتقدند با این کار خیر و برکت وارد زندگی آنها می‌شود. سمنو به خاطر قدرت باروری گندم، به‌عنوان نماد قدرت و باروری هم شناخته می‌شود.
۶- سیب: سیب نماد زیبایی و سلامتی است. در قرآن سیب به‌عنوان میوه‌ای سودمند و مفید معرفی شده است. به خاطر در امان ماندن از بیماری در سال جدید، سیب در سفره هفت سین قرار داده می‌شود.
۷- سیر: سیر نماد چشم دل سیر بودن، قناعت و دوری از حرص و حسادت است. از طرفی، سیر یک سبزی مفید برای سلامتی است که برای دور ماندن از بیماری و آلودگی، در سفره هفت سین، قرار داده می‌شود.
سین‌های فرعی سفره هفت سین
علاوه بر سین‌های اصلی هفت سین، سین‌های فرعی هم در این سفره جای خود را باز کرده‌اند که هر کدام نماد یک باور هستند.
- سکه: سکه نماد ثروت و دارایی و امید به پر روزی و با برکت بودن سال نو است.
- سنبل: سنبل یا سین هشتم، نماد دوستی است.
- آب و آینه: نماد روشنایی.
- ماهی قرمز: نماد زایش، تکاپو و تلاش برای زندگی.
- دیوان حافظ: برای تفال زدن و پیش بینی سال نو.
- قرآن: برای توسل و توکل به خدای بزرگ در سال نو.
- تخم مرغ: نماد نطفه و نژاد و باروری و زایش.
- شمع: نماد روشنی و گرما در سال جدید.
- اسپند: برای دفع چشم زخم
- نان: نماد برکت و روزی
- نبات: نماد شیرینی و شیرین کامی در سال نو.
سوالات متداول
چرا سفره هفت سین هفت تا سین دارد؟
علت اینکه ۷ تا سین در سفره هفت سین قرار داده می‌شود، به خاطر مقدس بودن عدد ۷ در باور ایرانیان باستان است.
هفت سین اصلی سفره هفت سین، چه هستند؟
هفت سین اصلی هفت سین، شامل سیب، سماق، سنجد، سرکه، سبزه، سمنو و سیر می‌شوند و برخی اجزای فرعی مثل قرآن کریم، آینه، ماهی قرمز، تخم مرغ رنگی و … به آنها اضافه شده‌اند.
سخن پایانی
قرن‌هاست که پیش از شروع نوروز در خانه هر ایرانی سفره‌ای نمادین به نام هفت سین چیده می‌شود. هفت سین نمادین از سنجد و سمنو گرفته تا سرکه و سیب و سبزه روی این سفره چیده می‌شود. در روایات آمده است که هفت سین ابتدا هفت شین و هفت چین بوده است. شما سفره هفت سین می‌اندازید؟ روایت یا قصه‌ای هست که درباره سفره هفت سین شنیده باشید و ما در این مطلب به آن اشاره نکرده باشیم؟ خوشحال می‌شویم شنیده‌ها و روایات خود از سفره هفت سین و تاریخچه نمادهای آن را در بخش نظرات این مطلب با ما و خوانندگان فیدیلیو در میان بگذارید.
